Płąchawy

W VIII tomie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, na stronie 242 znajdziemy hasło „Pląchawy” w którym między innymi czytamy, że w 1369 roku dobra te należały do Jesko (tj. Jaśko) von Plumeco, kasztelana wyszogrodzkiego. Jest to informacja, której szersze wyjaśnienie utrudnia fakt, że gdzie indziej (w haśle „kasztelania wyszogrodzka”) znajdziemy uwagę, że „urząd kasztelana wyszogrodzkiego zanikł po 1314 roku”, a, być może, „jego funkcję przejął kasztelan bydgoski”. Tymczasem ani w „spisie kasztelanów wyszogrodzkich bydgoskich”, ani w zestawieniu „kasztelanów bydgoskich” postaci tej nie znajdziemy (Wikipedia, dostęp z dnia 2 stycznia 2024; niewykluczone, że podane tam dane nie są kompletne). Natomiast należy odnotować, że w książce Franza Schultza znajdziemy wzmiankę o wspomnianym Jesco von Plumeco, o którym czytamy tam jedynie, że zginął pod Wyszogrodem w 1369 roku (s. 201). ¹

W każdym razie można uznać za pewne, że poświadczone początki Płąchaw sięgają pierwszej połowy XIV stulecia, zwłaszcza że inną wzmiankę o Płąchawach, dotyczącą jeszcze wcześniejszego okresu ich istnienia, odnotowuje Wojciech Kętrzyński. Otóż w przygotowanym przezeń zestawieniu „imion i nazwisk polskich” na Ziemi Chełmińskiej w czasach najdawniejszych pod rokiem 1338 wspomniany został „Stiborius de Plenichov, tj. Ścibor z Płąchaw”, który otrzymał „dobra Tokary”² . Dodajmy, że Plenichov to najstarsza, łacińska nazwa Płąchaw, które w ciągu stuleci w źródłach wymieniane są ponadto jako: Plumecow, Plenchaw, Plonchaw, Pleumichen, Plemichau lub Plangenau.

W średniowieczu wieś należała do tzw. dóbr rycerskich. Z tego okresu znamy Konrada z Płąchaw (Kuntze von Pleumichen, Plenchaw), „rycerza pasowanego z ziemi chełmińskiej”, który w 1408 roku otrzymał pożyczkę wraz z Januszem z Ryńska (starał się on o 100 grzywien), a w 1409 roku uzyskał od Zakonu Krzyżackiego odszkodowanie w wysokości 8 grzywien za konia utraconego w najeździe na ziemię dobrzyńską. Jak zaznacza Grzegorz Białuński, „Konrad z Płąchaw był najpewniej także członkiem Towarzystwa Jaszczurczego” (s. 276)³. Z kolei Otto von Plenchaw, który figuruje w regestach pruskiego cesarstwa w latach 1435 i 1449, w roku 1450 domagał się pokrycia kosztów swego wyjazdu do Utrechtu. Wiadomo także, iż w roku 1455 pełnił funkcję sędziego ziemskiego oraz chorążego (Landrichter und Banneführer). Przypominając zaś najdawniejsze postaci w jakimś stopniu powiązane z Płąchawami trzeba także przywołać stwierdzenie Bartosza Drzewieckiego, który powiada, że „Czarno–srebrna tarcza dwudzielna w skos to typowy dla heraldyki zachodniej herb Płąchawskich (Plęchawskich, von Plenichow) z Płąchaw. Występowali oni w ziemi chełmińskiej już w I połowie XV wieku. Wdową po ostatnim męskim przedstawicielu rodziny była zapewne Gertruda, która żyła jeszcze w 1570 roku” (s. 35). Owa Gertruda występowała wówczas w rejestrze łanowym, natomiast sami Plęchawscy (Pląchawscy) wymarli jeszcze w wieku XVI (s. 157)⁴. Później właścicielem Płąchaw (i Wałdowa) był Feliks Mędzyński, który oprócz ziemi posiadał także karczmę.

Wiadomo, że z początkiem XVIII wieku Płąchawy znalazły się w posiadaniu rodu Działowskich stanowiąc jedną z wsi należących do klucza dworskiego majątku w Działowie. Sami Działowscy należeli zaś do grona najznaczniejszych rodzin na terenie ziemi chełmińskiej, a Płąchawy znajdowały się w ich posiadaniu aż do końca XVIII stulecia. Ostatnim dziedzicem między innymi Płąchaw był Augustyn Bartłomiej (1772–1826), syn Teodora Działowskiego, który je sprzedał⁵ w roku 1799, łącznie z Wałdowem, Niemcowi, Ernstowi Friese. Niejako na marginesie warto tu nadmienić, że w niedawno opublikowanej pracy pióra Stanisława Roszaka i Michała Targowskiego znaleźć można bardzo wiele ciekawych i szerzej nieznanych informacji na temat rodu Działowskich⁶.

Po Ernście Friese Płąchawy przejął Dawid Friese, który je odkupił już w 1800 roku. Z kolei przedstawiciel tej rodziny, Karol Friese, ostatni współwłaściciel Płąchaw, sprzedał je Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej w roku 1899 (za 414.000 marek, jak pisze Bronisław Nagel)), natomiast ostatnim dzierżawcą płąchawskiego majątku, do czasu jego parcelacji, został pod koniec roku 1903 Gustaw Hoch.

Osobno należy odnotować, że w roku 1904 w przebudowanym płąchawskim dworku otwarto szkołę ewangelicką, w której znajdowała się także sala gimnastyczna oraz kaplica. Szkoła ta z przerwami (i z czasem już nie jako szkoła ewangelicka) służyła celom szkolnej edukacji aż do 2010 roku, kiedy budynek szkolny został zamieniony na świetlicę – przedszkole (powojenne dzieje tej placówki w latach 1954–1962 dość lakonicznie przedstawia szkolna kronika Franciszka Rudnickiego).

Jeśli zaś chodzi o same Płąchawy, to władze pruskie w 1906 roku zmieniły ich dotychczasową nazwę Plonchaw na Plangenau. Płąchawy wraz z Wałdowem należały do katolickiej parafii w Sarnowie (od 1928 roku do parafii w Błędowie), natomiast płąchawscy ewangelicy należeli do parafii w Wieldządzu.

Aż do 1920 roku większość mieszkańców Płąchaw była narodowości niemieckiej. Po objęciu powiatu Chełmińskiego przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej została ukonstytuowana nowa jego struktura administracja. W skład powiatu Chełmińskiego (oprócz samego Chełmna) wchodziły tzw. obszary dworskie (60) i gminy wiejskie (85). Wśród nich znalazły się także Płąchawy, których sołtysem był Jan Ast. Wraz z innymi wsiami i obszarami dworskimi (między innymi z Błędowem i Wałdowem Szlacheckim) tworzyły one pierwsze Wójtostwo Wieldządz, które stawało się także obwodem Urzędu Stanu Cywilnego. Wójtem został wówczas Tomasz Okonek, rolnik z Płąchaw, który pełnił funkcję zastępcy urzędnika Stanu Cywilnego. Dzięki statystyce, jaką przytoczyli Jan Dziedzic i Paweł Ossowski⁷, dotyczącej spisu ludności z 30 września 1921 roku wynika, iż Płąchawy liczyły wówczas 245 mieszkańców (w tym 112 Polaków). Trzeba zaznaczyć, że materia statystyczna obejmowała nie tylko tego typu dane i warto je tu w całości przytoczyć:

Dla porównania: Błędowo liczyło wówczas 455 mieszkańców (w tym 29 Polaków), gospodarstw było 70, koni 154, bydła 330, owiec 103 i 411 świń, Natomiast Wałdowo Szlacheckie odpowiednio: 394 (Polaków 329), 132, 49, 98, 4 i 133. Spośród Niemców z powiatu Chełmińskiego większa własnością cieszył się Gustaw Staub z Płąchaw, który w 11921 roku posiadał 61 hektarów ziemi, w tym uprawnej 45, łąk 1, pastwisk 12, lasów 1, nieużytków 2 hektary, i nie miał żadnego stawu.

Z upływem czasu społeczność Płąchaw zmieniała strukturę narodowościową i w wydanej w 1935 roku, przywoływanej już pracy Bronisława Nadela, czytamy, że „z powstaniem Polski 50% kolonistów Niemców wyprowadziło się do Niemiec. Płąchawy liczą dziś 60 % Polaków, zaś Niemców” 40 % (s. 107).

Z okresu międzywojnia przygodne informacje dotyczące Płąchaw i ich mieszkańców znaleźć można w prasie codziennej (z rzadka) oraz w Kronice Szkoły Podstawowej w Błędowie 1925–1939, którą prowadzili Maria Jaraczowa (w latach 1925-1927), Tadeusz Pronobis (w latach 1928-1936) i Alojzy Ciepłuch (w latach 1936-1939). Istotną zaś rolę w dziejach nie tylko płąchawskiej edukacji odegrał Jan Karczewski (1901–1942), który w 1930 roku został kierownikiem tutejszej szkoły podstawowej. Pamiątkową tablicę poświęconą pamięci tej nietuzinkowej postaci odsłonięto na gmachu szkoły w Płąchawach w 1987 roku ⁸. W czasie wojny w murach tej szkoły utworzona została Volksschule. Międzywojenne, przygodne informacje, czasem tylko pośrednio związane z Płąchawami, znaleźć można w internetowym opracowaniu przygotowanym przez Janusza Marcinkowskiego (zob.: http://pluznickiehistorie.pl/wsie/plachawy/).

Po wojnie na mocy Rozporządzenia Ministra Administracji Publicznej z dnia 18 stycznia 1950 roku utworzona została gmina wiejska Płąchawy, która przetrwała do 1954 roku. W 1952 roku gmina składała się z 7 gromad: Błędowo, Dąbrówka, Kotnowo, Płąchawy, Wałdowo Szlacheckie, Wieldządz i Wiewiórki.

Obecnie Płąchawy należą do gminy Płużnica, a według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2021 roku w Płąchawach mieszkały 483 osoby (50,5 % w płąchawskiej populacji stanowili mężczyźni! Zob. https://www.polskawliczbach.pl/wies_Plachawy).

Objaśnienia: